Cele i zadania terapii zajęciowej.

 

Terapia zajęciowa jest pojęciem i terminem medycznym; pełni funkcję leczniczą w systemie rehabilitacji.

Termin ,,terapia” pochodzi od greckiego wyrazu therapeuein, który znaczy: opiekować się kimś, troszczyć się
o kogoś, leczyć. Therapeutes, czyli terapeuta, to ten, kto się kimś opiekuje, troszczy się o kogoś.

Według autorów angloamerykańskiej pracy pt. ,,Rehabilitacja medyczna” -terapia zajęciowa jest formą pomocy udzielanej pacjentowi w powrocie do jego poprzednich zajęć, albo- gdy to jest konieczne – w zaadaptowaniu się do nowych zajęć, przy czym termin ,,zajęcia”, oznacza coś więcej niż konkretny

zawód, oznacza normalne funkcjonowanie w środowisku pracy i rodziny, sposób poruszania się, niezależność psychiczną, dojrzałość psychiczną do pełnienia określonych ról społecznych.

Według K. Milanowskiej - Terapia zajęciowa – to leczenie i usprawnianie za pomocą określonych czynności, zajęć i pracy. Osoba prowadząca ćwiczenia w ramach terapii zajęciowej – terapeuta zajęciowy, musi mieć specjalne przygotowanie. Powinna posiadać znajomość wielu działów pracy i techniki, które mogą służyć jako czynnik usprawniający.

Poza tym wymaga się od niej przygotowania pedagogicznego oraz ogólnych wiadomości z zakresu anatomii, fizjologii i patologii, które upoważniają do prowadzenia terapii zajęciowej – działu leczenia usprawniającego.

Według światowej Federacji Terapeutów zajęciowych – terapia zajęciowa jest dyscypliną ochrony zdrowia, która zajmuje się ludźmi fizycznie bądź psychicznie niepełnosprawnymi, czasowo bądź trwale. Wykwalifikowany terapeuta zajęciowy angażuje pacjenta w czynności zaprojektowane tak, by sprzyjały przywróceniu maksymalnego możliwego funkcjonowania, tak by pomóc takim ludziom spełnić wymagania

stawiane przed nimi przez ich pracę zawodową, środowisko społeczne i domowe oraz by mogli brać udział
w życiu, w najpełniejszym tego słowa znaczeniu.

W toku terapii zajęciowej osoby wykonują pożyteczne, zorganizowane czynności mające (zależnie od okoliczności) podtrzymać ich aktywność, odwracać uwagę od niepokojących myśli i wyobraźni, przywracać utraconą sprawność i przez zlecanie trudniejszych prac przygotować ich do samodzielnego życia.

Terapia zajęciowa – celowe organizowanie zajęć wytwórczych za pomocą prostych narzędzi i materiałów naturalnych (drewno, skóra, glina) w celu poprawy czynności, zwiększenia zakresu ruchów, siły mięśni osób

usprawnianych; oprócz usprawniania ruchowego wzmacnia psychikę, służy preorientacji zawodowej.

W ujęciu systemowym, terapia zajęciowa zajmuje bardzo swoiste miejsce w systemie rehabilitacji. Jest czymś w rodzaju klamry spinającej jej podstawowe dziedziny: rehabilitację leczniczą i społeczną, a zarazem uzupełnieniem jej podstawowych działów: fizjoterapii i rehabilitacji psychologicznej. Ze względu na swoiste oddziaływania na rehabilitowany Podmiot zaliczyć ją trzeba do form rehabilitacji.

Samo pojęcie terapii zajęciowej zrodziło się w wyniku odkrycia potrzeby zajęcia pacjenta czymś, poza czasem leczenia. Często były to długie godziny nudy popołudniowej i wieczornej. Z czasem spostrzeżono, że różne techniki takich zajęć mogą być celowo tak dobrane by nie tylko pozwalały pacjentowi na zabicie nudy, lecz także przyczyniły się do usprawniania manualnego. Idąc tym tropem zaczęto ,, wymyślać” i dobierać indywidualne techniki dla usprawnienia konkretnych stawów, czy grup mięśniowych, wreszcie całych zespołów ruchowych. Analogicznie, wykorzystuje się różne techniki w sferze

usprawniania psychicznego i społecznego. W obecnej koncepcji leczenia dąży się do tego, ażeby osoba dotknięta schorzeniem lub urazem nie pozostawała przez dłuższy czas bezczynna.

Możliwie jak najwcześniej wprowadza się czynne zajęcie.

Rys historyczny i rozwój terapii zajęciowej w świecie i w Polsce.

Wartość zajęcia i pracy jako środka leczniczego znana była dawno. Egipcjanie na przykład zalecali gry i pracę dla umysłowo chorych.  Galen w swoich rozprawach pisze że ,,zajęcie jest najlepszym naturalnym lekarzem

i podstawą szczęścia człowieka”.

W końcu XVIII wieku i początku XIX, w okresie rozwoju szpitalnictwa wprowadza się do programu leczenia umysłowo chorych zajęcia i pracę.

Za pioniera w tej dziedzinie uważany jest dr Philippe Pinel z Francji. Od tego czasu w wielu krajach terapia zajęciowa zdobywa zastosowanie jako środek leczniczy na oddziałach psychiatrycznych. W wieku XX terapię zajęciową wprowadza się w domach starców i na oddziałach dla przewlekle chorych. W Stanach Zjednoczonych w 1717 r. zostaje zawiązane Amerykańskie Towarzystwo Terapeutów Zajęciowych, które rozwija bardzo szeroką działalność. Towarzystwo to wydaje własne czasopismo, a w następnych latach organizuje szkolenie i szkoły dla terapeutów zajęciowych. Podobny rozwój ma terapia zajęciowa w Anglii.

Po drugiej wojnie światowej łącznie z rehabilitacją coraz większe znaczenie i zastosowanie ma terapia zajęciowa. Wprowadzana ona jest na oddziałach ortopedycznych, urazowych, w oddziałach dla reumatyków, gruźlicy. Obecnie terapia zajęciowa wchodzi w skład oddziałów leczniczego usprawniania.

W Polsce terapia zajęciowa miała podobny rozwój jak w innych krajach. Również w wieku XIX i na początku XX wieku stosowana była na oddziałach psychiatrycznych. Następnie terapię zajęciową wprowadza się w zakładach dla starców i nieuleczalnie chorych oraz w niektórych sanatoriach przeciwgruźliczych (Otwock). Zasadniczy rozwój terapii zajęciowej w Polsce przypada na okres po II wojnie światowej. Rozwija się ona tak, jak w innych krajach łącznie z rehabilitacją.

Cele terapii zajęciowej w odniesieniu do poszczególnych osób powinny być zawsze określane indywidualnie. Wszystkie działania terapeuty muszą być dostosowane do sytuacji podopiecznego, czyli do jego zmniejszonej wydolności psychicznej, obniżonej sprawności fizycznej, zaniżonej motywacji, aktualnego stanu zdrowia i samopoczucia.

Terapia zajęciowa z punktu widzenia potrzeb chorego może spełniać następujące zadania:

1. usprawniać fizycznie,

2. usprawniać psychicznie,

3. usprawniać społecznie, w tym dawać wytyczne do wyboru zawodu.

Usprawnianie fizyczne.

Tu występuje ścisłe powiązanie terapii zajęciowej z gimnastyką leczniczą. Praca i czynności wykonywane w oddziale terapii zajęciowej są kontynuacją ćwiczeń prowadzonych w sali gimnastycznej. Wartość terapii zajęciowej dla procesu usprawniania z punktu widzenia fizjologicznego i kinezyterapeutycznego polega na tym, że dany ruch – ćwiczenie w czasie pracy – pacjent może wykonywać przez dłuższy czas bez zmęczenia fizycznego i psychicznego. Tym samym przyspiesza się usprawnianie. Większość prac jest czynnością złożoną, po jednym rodzaju ruchu następuje inny, między poszczególnymi ruchami zachodzą przerwy, które wynikają z samej techniki pracy. To stwarza dla narządu ruchu, zwłaszcza dla mięśni oraz układu krążenia i układu oddechowego świetne warunki działania. W okresie bowiem tych drobnych przerw następuje odpoczynek i odprężenie, odprowadzenie produktów zmęczenia i zaopatrzenie się w nowy zapas energii do pracy.

Poza tym skoncentrowanie uwagi na samej technice i szczegółach pracy, np. wykonywanie wzoru szalika na warsztacie tkackim, stwarza okoliczności, w których pacjent zapomina, że ćwiczy i dzięki temu może daną pracę wykonywać dłużej bez uczucia zmęczenia i znużenia.

Usprawnianie psychiczne.

Przez odpowiednio dobraną i prowadzoną pracę łatwiej dochodzi do akceptacji kalectwa i pacjent uczy się brania udziału w życiu w nowych warunkach. Dla wielu chorych, zwłaszcza tych głębiej niepełnosprawnych fizycznie, sam fakt możliwości wykonywania przez nich pracy ma duże znaczenie, podnosi bowiem ich wartość jako jednostki społecznej i otwiera nowe możliwości życiowe.

Poza tym w schorzeniach przewlekłych interesujący program zajęć lub pracy odwraca uwagę chorego od schorzenia, usuwa lęk i rozmyślanie nad przyszłością i tym samym czyni okres choroby i rekonwalescencji znośnym. W schorzeniach psychicznych zajęcie i praca jako środek leczniczy działa uspokajająco, zmusza pacjenta do skierowania uwagi i myślenia na konkretne czynności.

Terapia zajęciowa może dać pewne wytyczne co do wyboru zawodu, jeżeli zachodzi konieczność zmiany zawodu , oraz ułatwić ocenę przydatności chorego do pracy. Bardzo często pacjenci z nieodwracalnymi zmianami narządu ruchu uczą się w oddziale terapii zajęciowej podstawowych zasad pracy w różnych dziedzinach, np. tkactwa, dziewiarstwa, fotografiki, introligatorstwa, następnie doszkalają się na kursach lub w zakładach szkolenia inwalidów i w ten sposób zdobywają odpowiedni dla siebie zawód.

Cele terapii zajęciowej w ujęciu ogólnym:

- daje inwalidzie rozrywkę w czasie długich godzin szpitalnej bezczynności,

- oddziałuje psychoterapeutycznie – wzbudza i umacnia w chorym zaufanie do własnych sił,

- przyspiesza leczenie w sensie klinicznym, usprawnia funkcję uszkodzonych części ciała i całego organizmu, pozwala przez skupienie uwagi na określonej czynności zapomnieć o zmęczeniu i wykonać więcej ruchów niż np. na sali gimnastycznej,

- przygotowuje inwalidę do pokonywania różnych trudności w życiu codziennym i do podjęcia w przyszłości szkolenia zawodowego lub zatrudnienia,

- Przyczynia się do integracji osobowości w warunkach zaistniałego inwalidztwa z późniejszą perspektywą samodzielnego życia.

Aby terapia zajęciowa przebiegała prawidłowo musi zaistnieć więź między pacjentem a terapeutą, polegająca na wzajemnej akceptacji.

Pierwsza faza terapii zajęciowej winna rozpocząć się od nawiązania kontaktu terapeuty z uczestnikiem terapii i trwać winna tak długo, aż ten stanie się na tyle silny, że nie ulegnie zerwaniu nawet wówczas, gdy terapeuta będzie interpretował, oceniał i korygował zachowania uczestnika, mimo że osądy takie mogą być przez niego przykro odczuwane. Właściwym zadaniem tej fazy zwanej także ,,rozmrażaniem” jest wytworzenie odpowiednio silnej więzi między uczestnikiem a terapeutą.

Druga faza zaczyna się wtedy, gdy więź ta pozwala już terapeucie na pewną dozę obiektywizmu i chłodnego realizmu w omawianiu problemów pacjenta, bez obawy jej przerwania lub zakłócenia. Realistyczne roztrząsanie czasem bardzo osobistych spraw człowieka stanowi punkt wyjścia do zasadniczego zadania drugiej fazy terapii. Tym zadaniem jest wyjaśnienie uczestnikowi na czym polega stojąca przed nim alternatywa wyboru zachowań, czynności, prac, a także konieczności podjęcia przez niego samodzielnej decyzji w tym względzie i jakie konsekwencje dla uczestnika są z tym związane.

Trzecia faza dotyczy planowania przez uczestnika własnej przyszłości. Etap ten zaczyna się po zakończeniu systematycznych kontaktów terapeutycznych i służy konfrontacji zdobytych przez pacjenta w toku terapii doświadczeń z rzeczywistością społeczną, czy i na ile nabyte przez uczestnika nowe wartości, postawy i sposoby oceniania siebie i świata są pomocne w codziennym życiu. Czy uczestnik posiadł umiejętność wysuwania korzystnych dla siebie celów życiowych i czy nauczył się sposobów ich osiągania.

Istotnym elementem terapii zajęciowej jest aktywizacja uczestników.

Aktywizacja jest to zespół działań mających na celu włączenie osób do udziału w różnych dziedzinach życia. Jest wyrazem czynnego trybu życia, chęci działania oraz sposobem leczenia wielu chorób i zaburzeń. Problem aktywizacji nabiera szczególnego znaczenia u osób, które z różnych powodów – dysfunkcji fizycznej, umysłowej lub psychicznej – nie są w stanie samodzielnie funkcjonować. Aktywizacja uczestników terapii zajęciowej powinna objąć wszystkie możliwe zakresy – od czynności samoobsługowych i porządkowych w najbliższym otoczeniu, po czynności na rzecz innych osób. W procesie aktywizacji każdy uczestnik terapii zajęciowej jest traktowany indywidualnie i podmiotowo. Spośród zaoferowanych propozycji sam wybiera formę zajęć, która najbardziej odpowiada jego potrzebom, zainteresowaniom i możliwościom. Brak aktywności, kontaktów, pomocy ze strony innych osób daje poczucie własnej nieprzydatności, prowadzi do poczucia krzywdy, izolacji i osamotnienia.

Etapy postępowania terapeutycznego

Terapia i każdy rodzaj reagowania na chorobę lub niepełnosprawność wymaga strategii, posiadania całościowej wizji, w której efekt doraźny wkomponowany jest w perspektywę przyszłości, a cały wysiłek skoncentrowany jest na człowieku chorym i/lub niepełnosprawnym, a nie na samej chorobie czy

niepełnosprawności. Pierwszym bardzo istotnym etapem w prowadzeniu terapii zajęciowej jest:

 

I. Diagnoza terapeutyczna.

Jednym z elementów leczenia, pielęgnowania i usprawniania człowieka chorego, niepełnosprawnego jest dokładne rozpoznanie i ocena wszystkich odbiegających od normy czynności życiowych w celu:

- nakreślenie planu postępowania terapeutycznego,

- dla kontroli postępów w prowadzonej terapii,

- dla określenia generalnej linii rehabilitacji z oznaczeniem końcowego celu jaki miałaby osiągnąć badana osoba.

Największe znaczenie ma nie tyle dokładna diagnoza medyczna, ile raczej określenie wydolności czynnościowej (umiejętności radzenia sobie z otoczeniem i samym sobą), dlatego też niezbędnym elementem składowym oceny powinno być określenie sprawności fizycznej, funkcji poznawczych, emocjonalnych i społecznych.

II. Określenie celów terapii.

Wiodącym celem terapii zajęciowej jak ogólnie wiadomo jest przywracanie sprawności fizycznej, umysłowej, psychicznej czy też preorientacja zawodowa. Natomiast cele szczegółowe muszą wynikać ze specyficznych potrzeb konkretnej osoby oraz etapu postępowania rehabilitacyjnego. Cele szczegółowe zależą też w dużej mierze od rodzaju samej niepełnosprawności. Niepełnosprawność fizyczna wymaga od terapeuty skoncentrowania uwagi i działań na uaktywnienie mięśni, poprawienie koordynacji, siły, mobilności czy też wyrobienie czynności zastępczych w samoobsłudze. Niepełnosprawność psychiczna wymaga natomiast skupienia się na wyrównaniu zaburzonych procesów emocjonalnych, poznawczych lub funkcjonowania w grupie społecznej. Przy określaniu celów szczegółowych kładziemy duży nacisk, aby cel był realny i możliwy do osiągnięcia przy aktywnej współpracy pacjenta.

III. Dobór metod i technik terapii zajęciowej.

Specyficzne techniki zastosowane w terapii zajęciowej uzależnione są od założeń teoretycznych, potrzeb, wieku, płci, rodzaju schorzenia, stosowanych metod leczenia, umiejętności, zdolności i zainteresowań pacjenta oraz możliwości i czasu i który terapeuta może poświęcić terapii. W doborze metod i technik do potrzeb i możliwości podopiecznego musimy zwrócić uwagę na jego poziom wysiłkowy.

IV. Planowanie.

Równolegle z podejmowaniem decyzji o doborze rodzaju terapii zajęciowej oraz metod pracy należy dokonać wyboru odpowiednich form, środków, wyznaczyć optymalną częstotliwość o czas prowadzenia zajęć. Możliwości w tym zakresie jest dużo. Istnieje szereg reguł dobierania odpowiednich form i środków m.in.:

- Zajęcia powinny być zawsze dobierane indywidualnie,

- Czas trwania i częstotliwość prowadzonych zajęć powinny respektować zasady pedagogiczne przede wszystkim zasadę stopniowania trudności i konsekwencji,

- Respektujemy wydolność wysiłkową nie tylko fizyczną, ale także umysłową i emocjonalną, aby nie dopuścić do wystąpienia objawów zmęczenia,

- Obowiązuje zasada liczenia się z innymi członkami zespołu terapeutycznego realizującymi program rehabilitacyjny oraz z oczekiwaniami samego podmiotu biorącego udział w terapii czy też jego rodziny,

- Plan powinien być obiektywnie realny do zrealizowania, plan nie może być krótszy niż tygodniowy.

V. Prowadzenie terapii zgodnie z planem.

Efektywne oddziaływanie terapeutyczne zależy od wielu czynników, ale zawsze podstawą sukcesu jest dobra znajomość podopiecznych, odpowiedni dobór materiału rzeczowego oraz możliwość metodycznego wykorzystania nowych technologii, różnorodnych środków, nowoczesnych urządzeń. W trakcie prowadzenia zajęć terapeutycznych niezbędne jest zastosowanie zasad pedagogiki specjalnej:

- Zasada personalizacji, która uznaje, że osoba niepełnosprawna, bez względu na rozległość i głębokość dysfunkcji, pozostaje zawsze osobą, podmiotem z gwarantowanym prawem do godności i tożsamości osobowej, które są motorem realizowania się w życiu społecznym

- Zasada indywidualizacji, czyli dostosowania pozytywnych postaw i działań terapeutycznych do kategorii upośledzeń i charakteru osób – odwołuje się ona do potrzeby i zasady wewnętrznej aktywności z uwzględnieniem jego indywidualnych osobowych i osobowościowych właściwości rozwoju,

- Zasada sukcesu,

- Zasada wielostronnego mobilizowania i wzmacniania osiągnięć.

W trakcie prowadzonej terapii możliwa jest pewna elastyczność i zmiana pewnych elementów planu, jeśli zaplanowane metody nie mogą być zrealizowane z powodu istotnych przyczyn.

VI. Monitorowanie.

Śledzenie przebiegu terapii jest niezbędnym elementem całego procesu terapeutycznego. Z jednej strony pozwala dostrzec postępy w prowadzonym procesie, z drugiej zaś pozwala na zmodyfikowanie planu, który nie przynosi zamierzonych efektów. Monitoring może odbywać się z pomocą różnych

technik.